Fortepian Fryderyka Chopina: historia jego instrumentów

Jeśli chcesz szybko ustalić, jakie instrumenty towarzyszyły Chopinowi – oto najkrótsza droga: preferował paryskie Pleyele do gry kameralnej i nauczania, korzystał z Erardów w większych salach, a młodość spędził przy warszawskich fortepianach Buchholtz.
To właśnie te konstrukcje – lżejsze, o jedwabistym ataku i krótszym wybrzmieniu – kształtowały jego brzmienie, artykulację i sposób pedalizacji, czyli to, co nazywamy dziś stylem chopinowskim.

Co wiemy na pewno o fortepianie Fryderyka Chopina?

Kluczowe fakty można zamknąć w kilku punktach – to esencja przydatna zarówno dla słuchacza, jak i pianisty.

• Preferencje marek: Chopin szczególnie cenił Pleyela (Paryż), a z Erarda korzystał, gdy potrzebował większej nośności dźwięku.
• Instrumenty z młodości: w Warszawie grał na fortepianach Fryderyka Buchholtza – lżejszych, o śpiewnej średnicy i subtelnym basie.
• Cechy brzmienia i mechaniki: gra Chopina wyrasta z instrumentów o lekkim dotyku, krótszym sustainie i przejrzystej fakturze, co sprzyja śpiewności i rubatu.
• Praktyka wykonawcza: pedale używane krócej i częściej, z większym „oddzielaniem” harmonii, niż na dzisiejszych, cięższych fortepianach koncertowych.

Na czym grał Chopin w domu, a na czym na scenie?

W domu i w salonach Chopin wybierał Pleyela; w większych przestrzeniach potrafił usiąść przy Erardzie, a w młodości kształtował rękę na warszawskich Buchholtzach.
Pytanie „na czym grał Chopin” warto więc rozumieć praktycznie: w Paryżu uczył i komponował na Pleyelu, podróżując dostosowywał się do dostępnych instrumentów, a wcześniejsze lata spędził przy polskich fortepianach o bardziej delikatnym wolumenie.

Pleyel a Erard: co to zmienia w brzmieniu i technice?

Różnice między tymi dwiema szkołami budowy są odczuwalne pod palcami i słychać je w sposobie prowadzenia frazy.

Pleyel – intymność, śpiewność, kontrola

Pleyel daje miękki atak, klarowny środek i szybki zanik dźwięku, co ułatwia subtelne cieniowanie, kontrolę pedalu i śpiewne legato.
To na takim instrumencie łatwiej utrzymać przejrzystość polifonii w nokturnach czy mazurkach, nawet przy bogatej harmonii i rubacie.

Erard – projekcja i powtarzalność

Erard, z bardziej sprężystą mechaniką i mocniejszym wolumenem, ułatwia efektowną projekcję w większym wnętrzu i precyzyjną repetycję.
Brzmienie jest jaśniejsze i dłuższe, co wymaga krótszego pedalu i czytelniejszego artykułowania planów dynamicznych.

Buchholtz – lekkość młodzieńczych lat

Fortepiany Buchholtza mają delikatny dotyk, mniejszy rezonans i bardzo plastyczną średnicę – to „język”, na którym kształtowało się wczesne frazowanie Chopina.
Taki profil brzmieniowy sprzyjał kantylenie prawej ręki i elastycznej agogice przy zachowaniu czytelności lewej.

Jak ówczesna historia fortepianu wpłynęła na wybory Chopina?

W XIX wieku „historia fortepianu” to szybki rozwój mechaniki, zakresu klawiatury i konstrukcji ramy – wszystko to złożyło się na estetykę brzmienia Chopina.
Przełomem była udoskonalona mechanika repetycyjna (związana z Erardem), która podniosła precyzję i szybkość gry; równolegle Pleyel rozwijał instrumenty o lżejszym dotyku i bardziej pastelowej barwie.

Instrumenty Chopina miały już szeroki zakres klawiatury i zwiększoną stabilność, ale wciąż brzmiały krócej i subtelniej niż dzisiejsze fortepiany koncertowe.
To tłumaczy, dlaczego w jego muzyce tak istotne są krótsze wartości pedalu, klarowne artykulacje i mikrodynamika zamiast ciągłego grania „pełnym dźwiękiem”.

Gdzie dziś zobaczyć i usłyszeć te instrumenty (oryginały i kopie)?

Aby usłyszeć, jak mógł brzmieć „fortepian Chopina”, warto sięgnąć do miejsc i kolekcji pielęgnujących instrumenty z epoki.

• Warszawa: Muzeum Fryderyka Chopina oraz zbiory Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina, gdzie regularnie wykorzystuje się instrumenty historyczne i ich kopie.
• Paryż: kolekcje muzealne poświęcone instrumentom klawiszowym (m.in. Musée de la Musique), z Pleyelami i Erardami z lat aktywności Chopina.
• Valldemossa (Majorka): pamiątki po zimowym pobycie Chopina i Sand, związane z realiami gry poza Paryżem.
• Festiwale i konkursy na instrumentach historycznych: artyści grają na rekonstrukcjach Pleyeli i Buchholtzów, co pozwala zbliżyć się do ówczesnej projekcji i artykulacji.

Dla porównania warto posłuchać tej samej miniatury na kopii Pleyela i na nowoczesnym fortepianie – różnica w długości wybrzmienia natychmiast zmienia sposób pedalizacji i frazowania.

Jak grać Chopina, aby uwzględnić właściwości jego instrumentów?

Na instrumentach z epoki (i ich dobrych kopiach) sprawdza się krótszy, częstszy pedal, „mniejsza” dynamika i większa praca w palcach.
Praktyczna zasada: traktuj forte jako „kolor”, a nie stały stan brzmienia – fraza ma pozostać śpiewna i elastyczna.

Rubato powinno „oddychać” głównie w prawej ręce przy stabilniejszym pulsecie lewej, co na Pleyelu słychać jako naturalne falowanie, a nie zwalnianie całego utworu.
Na dłużej brzmiących fortepianach współczesnych wymaga to jeszcze bardziej zdyscyplinowanego pedalu, by nie utracić czytelności harmonii.

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Czy Chopin grał na dzisiejszym fortepianie koncertowym?

Nie – współczesny instrument o stalowej ramie i ogromnym wolumenie różni się od lżejszych, szybciej gasnących fortepianów XIX wieku, które kształtowały jego idiom.
To dlatego przeniesienie tych samych gestów pedalizacji z Pleyela na dzisiejszy instrument często prowadzi do zamazania harmonii.

Czym w praktyce różni się Pleyel od Erarda?

Pleyel: krótsze wybrzmienie, delikatniejszy atak, łatwiejsza kontrola niuansów; Erard: większa nośność, jaśniejsza barwa, precyzyjna repetycja w szybkich pasażach.
Wybór zależał od przestrzeni i celu – kameralna gra i nauczanie vs. większe sale i potrzeba projekcji.

Czy można dziś usłyszeć brzmienie „tego samego” instrumentu?

Najbliżej są historyczne instrumenty zachowane w kolekcjach oraz solidne rekonstrukcje (np. kopie Pleyeli i Buchholtzów), na których grają pianiści specjalizujący się w praktyce historycznej.
Różnice sal i strojenia pozostaną, ale charakter ataku i długość wybrzmienia są porównywalne.

Jakie strojenie sprawdza się w muzyce Chopina na instrumentach historycznych?

Często wybiera się wysokości nieco niższe od dzisiejszego standardu i temperamenty sprzyjające przejrzystości harmonii, co lepiej odpowiada konstrukcji ówczesnych fortepianów.
Kluczowe jest, by strój wspierał kantylenę i nie przeciążał delikatniejszej konstrukcji akustycznej.

Jeśli chcesz nazwać rzec po imieniu: „fortepian Fryderyka Chopina” to nie jeden egzemplarz, lecz zestaw preferencji – Pleyel do intymnej, śpiewnej gry i nauczania; Erard, gdy trzeba było większej projekcji; a u podstaw wrażliwości brzmieniowej stały warszawskie Buchholtze.
Zrozumienie tych różnic pozwala nie tylko odpowiedzieć, „co to był za instrument”, ale – co ważniejsze – jak słuchać i wykonywać Chopina w zgodzie z jego własnym światem brzmieniowym.